Қазіргі таңда Қазақ елі тәуелсіздіктің төртінші онжылдығына қадам басып, Жаңа Қазақстан құрудың жолында келеді.Билікте кадр алмасып, саяси жүйе өзгеріс алдында тұр. Мемлекет басшысы қиын шешімдер қабылдап, тиімді өзгерістер жасауға тырысуда. Отыз жыл ішінде шекарамыз бекіп, экономикамыз нығайып, әлем сахнасына татулық сүйгіш мемлекет ретінде танылдық. Иә, татулық пен тұрақтылық жақсы ғой, дегенмен халық үшін елдегі әлеуметтік мәселе бірінші орында болары сөзсіз. Әлеуметтік әділеттілік мәселесі осы Қасіретті қаңтар оқиғасынан кейін ғана қолға алына бастады.
Жақында Дат газетінен осы айда 82 жасқа толған қарымды қаламгер Мұхтар Мағауин ағамыздың 2013 жылғы «Қазақсыз Қазақстан» атты мақаласын оқып, бұл бұрыннан көтеріліп келе жатқанын, бірақ мемлекеттің естімегенін немесе естігісі келмегенін аңғардым. Тарихқа көз тастап, Ресей империясы, я болмаса Кеңес үкіметі қазақ ұлтын құртуға тырысты, ұлтқа геноцид жасады дейміз. Мүмкін солай да шыға, ал тәуелсіздік алған соң неліктен қазақ әлі шалқып өмір сүре алмай жатыр? Кеңестік жүйенің инерциясынан шыға алмай жатырмыз ба? Өз жерімізде, өз елімізде басқа ұлт өкілдері алдында кемістік көріп, әділетсіз қоғамға қалайша түстік? Сондай мәселелерді шешпесе, бізге Қазақстан Халқы Ассамблеясы сияқты құрылым не үшін қажет? Олардың міндеті ұлтаралық қақтығыстарға жол бермей, теңдік орнату емес пе? Отыз жыл бізге осындай сұрақтар тастап кетті, Жаңа Қазақстан бұны қалай шеше алар екен? Бұл – риторикалық сұрақ болып қалмас деп үміттенеміз.
Жоғарыда тілге тиек еткен мақалада мынадай сөздерді оқып, әлемге басқаша, еліңе басқаша сөйлеу деген принципті көріп қалдым:
«…Адамзат тарихында неше түрлі дарынсыз, ақымақ, жалтақ, тауансыз, тіпті ақыл-есі кеміс, есалаң патшалар болған, алайда елімен қоса жерін де сатып жіберген ғажайып кемеңгер патша біздің қазақтың ғана еншісіне бұйырыпты.
Таң қаларлық ештеңе де жоқ. Жер сатылып, оның асты мен үстіндегі бар байлық жат жұрттардың үлесіне беріліп, яғни түгел төңірегінің көңілін тауып, әбден күшейген соң, Қазақстан аталатын республиканың президенті болып отырған Елбасы және Ғасыр ғұламасы Нұрсұлтан Назарбаев: «Қазақта бұдан бұрын мемлекет болған жоқ!» – деп жариялады. Әуелде қақас естідік пе деп едік. Жеті-сегіз жыл орайында, ең биік мінберден әлденеше рет қайталап пысықтады. «Мемлекет болған жоқ, шекарасы да болмады». Жаңалық емес еді. Одан көп бұрын Солженицын айтқан. Солженицыннан соң Жириновский неше мәрте шегелеген. Біздің жаңалық – мұндай сорақы сөздің осы елді басқарып отырған кісінің аузынан шығуы болатын. Бір қызығы – бұрнадан белгілі кеп болғанымен, ешкім де Назарбаев Солженицынды қайталап, Жириновскийге үн қосып отыр деп ойламады. «Осы тәуелсіздікті бізге өз қолымен алып берген» күн көсем: «Бәрін де мен жасадым», – деп тұр, қайткенде де артық кетті деп түйді. Алайда Ғасыр ғұламасының атаулы лепесінің мән-мағынасы мүлде басқаша болатын. Алаңғасарлық та, аңқаулық та емес, тереңнен толғаған, алды-артын байыптаған нақты тұжырым. «Қазақта мемлекет болған жоқ, яғни алдағы заманда болуы да шарт емес; өзім құрған мемлекетті өзім тарата алам, патшалық заманымда не қылсам да орынды, заңды», – деген кеп. Ал енді мемлекеті болмаған елдің тарихы бола ма? Тақау көршілермен шекарасы болмаған жұрттың өзіне тиесілі қоныс, мекені бола ма? Тарихты, жер иелігін айтасыз, өзіндік халқы бола ма? Жоқ, жоқ және жоқ! Қазақ деген халық жоқ. Атап айтылмаса да, дәп осындай қорытынды шығады. Бар болса да, құнсыз, елеусіз тобыр. Болмаған мемлекеттің өткенін, жоқ тарихты тексеру, зерттеу қажет пе? Қажет емес, мүмкін де емес. Атаулы қағидадан кейін, тіпті одан көп бұрын қазақ тарихын тануға бейресми түрде тыйым салынды. Жоқ мемлекеттің алғашқы екі ханына Астанада орнатылуға тиіс және дайын тұрған, жап-жақсы, көрнекі кейіпті ескерткіш, төңірегіндегі жауынгер серік бейнелерімен қоса, әлдебір қоқысқа тасталып, оның орнына жаңа, шынайы тарихты бастаушы Алып Тұлғаның мүсіні қойылды. Ал Алматыда бұдан жиырма жыл бұрын белгіленген, 1932–1933 жылдарғы алапат ашаршылық құрбандарына арналмақ ескерткіш баяғы жатаған, мұқыл құлпытас қалпында тұр. Оны айтасыз, қазақ халқын орны толмас апатқа ұшыратып, әлемдегі ең үлкен халықтар қатарынан шығарған коммунистік геноцид, оның себеп, салдары жөнінде айтудың өзі орынсыз саналатын болды. Жүз елу жылдық орыс және орыс-совет отаршылдығы туралы сөз қылуға рұқсат жоқ. Коммунистік басқыншылықтың жаңа кезеңі – «Тың көтеру» науқаны әлі күнге мадақталып жатыр және өткенде пәленбай жылдығы өкіметтік тұрғыдан арнайы аталды.»
2013 жылдың өзінде төмендегідей цифрлар сөйлеп тұрғанда мемлекет қит ете алмады. Мұхтар аға дәлелмен сөйлегенде, үкімет кімнен қорықты екен? Олар да бұл дәлелдерді өз пайдасына жаратпады ма екен?
«Қазақтың есептен шығарылуының, бұрын болмаған мемлекетінің қазір де елесі жоғының ең айқын мысалы – «Бір жүз қырық ұлт» теориясы. Мән-мағынасы: қазақ – атаулы республика шегіндегі жеке-дара жұрт емес, осы елде «шат-шадыман тұрмыс кешіп, ынтымағы жарасқан» 140 халықтың қатарындағы қауым деген ұстаным. Қазақ – өз ата-жұртында мемлекет құрушы, жетекші халық емес, көптің бірі деген сөз.
Әлбетте, Қазақстан азаматы саналатын адам атаулы ұлтына, нәсіліне қарамастан, тең құқықты. Және бұл теңдік қазаққа да тиесілі. Азаматтық тұрғыда кісінің кісіден артықшылығы жоқ. Бірақ бұл арадағы кілтипан – байырғы жұрттың ұлттық статусы туралы. Сен – жер иесісің, әрі басқалармен салыстырғанда, өлшеусіз көпсің. Алайда ата-баба мекенінде тұрғаның есеп емес, ал көптігің – елеусіз жағдай екен. Елеусіз ғана емес, қажетсіз, тіпті қатерлі кілтипан. Егемен өкіметімнің ұғымынша, қазақ өзінің өгей отанында көпшілік болмауға тиіс. Осыған орай, егемен саясатымыз 2009 жылғы ресми соңғы санақ көрсеткіші – республика шегіндегі қазақ халқының үлес салмағы 67 пайыздан астам дейтін, жалпы жұртқа хабарланып қойған бастапқы деректі әуелде Назарбаевтың аузымен 65 пайызға түсірді, осыдан соң 65-тің өзі көп көрініп, 63 пайызға дейін төмендетті. Шындығында, осы «алпыс үштің» өзі – қыруар сан, қазақ – республика көлеміндегі саны басым, жетекші ұлт деген сөз. Балтық бойындағы, алғашқы күндерінен бастап шын мәнісіндегі тәуелсіздік орнатқан үш елдегі байырғы халықтың үлес салмағы да әзірше осы 63 пайызға жетіп, жетпей жатыр. Алайда біздің отансыз, ұлтсыз өкіметке елдегі жалпы жұрттың үштен екісіне жуығын құрап отырған 10 миллионнан астам халықтың өзі бәкене көрінеді. Бәкене көрінбесе де, солай деп саналуға тиіс екен. Қалған қуысты 129 ұлт және «ұлыспен» тығындапты. Жиыны – 130 халық деп қойыңыз. Оған да тәуба, бұл 130-дың ішінде қазақ та бар, қапелімде ұмытып кетпеген. Содан бері төрт жыл өтті. Манағы ұлттар мен «ұлыстар» өз ішінен балалап көбейіп, 140 деген жуан санға жетіпті. Яғни, қазақтан басқа тағы да 139 ұлт пен «ұлыс». Енді есептеп қараңыз. Ең соңғы, жаңа дерек бойынша, биылғы 2013 жылдың орта шенінде республика халқының жиын саны 17 миллионнан асқан. Оның тура 11 миллионы – қазақ, жалпы жұрттың 65,2 пайызы. Бұдан соңғы ең ірі халық – орыс, 21,8 пайыз, одан кейінгі өзбек – 3, украин – 1,8, ұйғыр – 1,4, татар – 1,2, неміс – 1,1 пайыздан. Бұларға жалғас кәріс – 0,6, түрік – 0,6 пайыз тартады екен. Қазақпен қоса жинақтап келгенде, осы азды-көпті үлесі бар он халық – бүкіл республика жұртының 96,7 пайызын құрайды. Сонда қалған 130 ұлт пен «ұлыстың» үлесі – 3,3 пайыз ғана болып шықпақ. Бұлардың ішінде бес-он мың, бірер мыңы тұрыпты, бес-алты, тіпті екі-үш-ақ кісіден тұратын «ұлттар» мен «ұлыстар» бар. Өкіметтік ұйымдар іздеп бармаса, тірі жан түрін көрмеген 5 чукча, 4 нивх, 3 нганасан, 2 юкагир, 1 айн деген сияқты. Енді Тынық мұхит аралдарынан, Орталық Африка мен Амазонка жыңғылдарынан жалғыз-жарымдап тағы он, жиырма, тіпті, арам ақшамыз жетіп тұр, қырық-елу көз әкелсек, бүгінгі Қазақстан 200 ұлт пен «ұлыс» тату-тәтті, береке-байлықты, шат-шадыман тіршілік кешіп жатқан ұжмақ өлкесіне айналар еді. Осындай, күлкілі емес, сорақы жағдайларға қарап тұрып, бүгінгі Қазақстан өкіметін ұстап отырған алыптардың ақыл-есінің түзулігіне күмән келтіресің. Әлгіндей есепке салсақ, бұрнағы әлемдік империяның ұйытқысы болған Ұлыбританияда кем дегенде бір, екі мың, бәлкім, жер бетін жайлаған әлде үш, әлде бес мың халық түгел бар болып шығар еді. Ал Франция мен Германияда бес-алты жүз бен мың-мың жарымның аралығында. (Осы үш елдегі соншама жұрттың ішінде біреу, екеу, үшеу емес, әлденеше жүз, бәлкім, бірер мыңнан астам қазақ та бар.) Осыған орай, Ұлыбритания – әлемдегі барлық жұрттың отаны, Франция – бес жүз халықтың мекені, Германия – жеті жүз «ұлыстың» иелігі деп дабырлаған мақтан естілмейді. Алайда жаңа ғана айтқан, ақыл-естің бүтіндігіне күмән – орынсыз. Дәл осы мәселеде өкіметімнің мыйы шылқып тұр. Есеп те нақты: Қазақстан – қазақтың емес, осындағы 140 жұрттың ортақ қожалығы, қазақ мұндағы барлық байлық пен игіліктің жүзден бірдеңе бөлшегіне ғана еншілі дейтін сұрқия қағида. Бұл – берідегі, сыртқы перде. Шын мәнісінде Қазақстан – қазақ үшін құт мекен, туған отан болудан қалған. Осы «ынтымағы жарасқан 140 ұлт пен ұлыс» қағидасының негізінде құрылған «Қазақстан халықтарының ассамблеясы» шын мәнісінде үй ішінен үй тігуге, осы халықтардың бірлігіне емес, айырымына қызмет қылып отыр. Жергілікті жұртқа бөтенсің, өз бетіңше тіршілік жаса деген сарын.»
Мемлекеттің мүддесі – халық мүддесі, ал ассамблеяның мүддесі не, сонда? Мемлекет қазынасына қол сұғу, парламентте билеуші партия жағына өту, қазақ қорланып жатқанда бұғып қалу ма? Бізде басқа ұлт өкілдері ҚХА болмаса, билікке өз күшімен, өз ақыл-парасатымен жете алмай ма?
«Осы уақытқа дейін Ассамблея қазақ мүддесіне, қазақ тіліне қатысты ешқандай мәселе көтеріп, мәлімдеме жасап көрмепті. Керісінше, атаулы ұйымда басшылық қызметте болған кейбір азаматтардың қара-қасқа шовинистер тобынан табылған мысалдары бар. Сонымен қатар қазақ мұратына жат, өкіметтік ұстаным қалған барлық ұлтта байырғы жұртқа қарсылық, жек көру ыңғайындағы түсінік туғызып жатыр. Назарбаев болмаса, қазіргі қатаң тәртіп болмаса, бұл қазақтар орыстан бастап сойқан салып, ұйғыр мен кәріс, күрд пен әрмен – тағы қаншама жұртты түгел қырғынға ұшыратпақ екен. Сондықтан да қазақты басып ұстау керек дейтін қисын. Міне, қараңыз. Осы он жеті миллионның ішіндегі ең хақысы кем жұрт кім? Қазақ. Бұл жағдай өмірдің барлық саласында атой салып тұр. Күнделікті көрініс қана емес, бұлжымас заң. Мәселен, екі жас – қазақ пен ұйғыр (шешен, күрд, кәріс, чукча…) төбелесіп қалсын. Мұндай жағдай тұрмыста болып тұрады. Орыс пен орыс, ұйғыр мен ұйғыр, кәріс пен кәріс, тіпті қазақ пен қазақ та жанжалдасып жатуы мүмкін. Әсіресе қазіргі жұрттың бәрінің терісі тарылған заманда. Біреуі кінәлі, немесе екеуі де жазықты. Ал бізде ғажайып әділдік орнады. Қандай жағдайда да қазақ кінәлі деп танылады. Әлгі қожайын ұлттың қолынан кісі өлсе де, есеп емес. Жанжалды кім бастаса да, қазақ айыпты. Оның ішінде манағы атылып, пышақ салынып, тепкіленіп өлген марқұмның өзі қылмыскер танылуы мүмкін. Ал тірілер – таяқ жеген, көзі шығып, қолы сынған қазақтар әділ соттың алдында жеңіл-желпі емес, қатаң жазаға – пәленбай жылдық түрмеге кесіледі. Бұл қалай деп ара түскен көлденең жұрт түгілі, ақиқатын жазған баспасөз өкілдерінің өзі қолма-қол жауапқа тартылмақ. Нәтижесінде жергілікті қазақ өзінің адамдық құқығын қорғай алмайтын мүсәпір халге жетті. Тек қылмыстық істерде ғана емес. Күнделікті өмірдің, тұрмыстың барлық саласында. Қазақстанда тұрып жатқан, азаматтық хақысы артық кез келген ұлт пен «ұлыс» өкілі байырғы қазақты қалай қорласа да айыбы жоқ. Ал қазақ қыбыр етіп көрсін, тіпті қара күш емес, сыпайы сөзге жүгінсін – ұлт араздығын қоздырған қылмыскер болып шығады. Қазақты жәбірлеу, оның ұлттық намысын аяққа таптау, өткен тарихын, тілін, мың жылдық мәдениетін, ұлттық құндылықтарын жоққа санап және былғап, былапыттау – Қазақстан шегінде шығып жатқан, дәйексіз электрондық құралдарды айтпайық, тасқа басылған газет-журналдар бетінде үйреншікті құбылысқа айналған. Қой деп айтатын, тыйым салатын өкіметің жоқ. Қайта, керісінше, тарихы жоқ, мемлекеті болмаған, яғни екі аяқты адам атаулыға тән жетістік пен игілік атаулыдан жұрдай деп, бәрін қоздырып отырған осы «Егемен» өкіметің, оның Күн көсемі мен жандайшап қосшылары емес пе?! Жат жұрттық отандастар сенің қазір де жетісіп кетпегеніңді көзімен көріп отыр. Егемен Қазақстан республикасында қазақ тілінде толық хабар беретін жалғыз теле-арна жиырма жыл өткенде әрең ашылды, әйтеуір өз тіліңде сөйлеп тұр демесең, аузы қисық, көзі қитар. Қазақ рухани тұрғыда, тұрмыс ахуалында ғана емес, заң алдында да кемшін жағдайға түсірілді. Көбіне-көп қазақтығынан басқа жазығы жоқ. Сонау 1918–20 жылдардағы сияқты, ешқандай тергеу, тексерусіз, жекелеп те, тобымен де атып тастауға болады, бала-шағасы, үй-жайымен қоса, түгелдей өртеп жіберуге, іргетасымен бірге жарып, қопарып, аспанға ұшыруға болады; террорист екен дейді, бірақ айғағы да, дәлелі де жоқ, және бұл қарусыз азамат, қорғансыз бала-шаға, қатын-қалаштың жөн-жобасы мүлде айтылмаған күйінде қалады. Бар кінәсі мешітке барып, намаз оқитын, тіпті бейсауат, өз бетінше жүрген мұндай террористерді кейде тобымен ұстап, отыз-қырық, он бес-жиырмадан соттап жатады, сот мәжілістері жабық өтеді, үкімі қатал – он жылдан жиырма бес жылға дейін, баяғы Советтік Үлкен террор кезіндегі «жапон шпиондары» тәрізді. Соңғы үш-төрт жыл орайында әлденеше отбасы үй-жайымен қоса жарылып, кем дегенде екі жүзден астам «террорист» қатаң тәртіпті түрмеге тығылды.»
Мақалада осы кезеңнің ащы шындығы да жазылған. ҚХА-ның қазақты ұлт құрлы көрмегенін төмендегі мысалдарымен нақтылайды:
«Ең ғажабы, осыншама содырлар жайлаған Қазақстанда әлі күнге бірде-бір атаулы террористік шабуыл болмапты. Түсінікті жағдай, біздің қырағы чекистер алдын алып жатыр ғой. Өкіметім солай деп сендіргісі келеді. Алайда ақымақтың өзіне түсінікті жағдай. Мұның бәрі – қазақты жаныштау, үркітіп, қорқытып қою, бар еркінен айрылған көнбіс, исалмас тобырға айналдыру әрекеті ғана. Ақыры – Жаңаөзен. Міне, біздің қаһарман қорғаушыларымыздың бауыры жазылып, бусана атқан күні. Алайда бар арманын түгесе алмаған сияқты. Кез келген сәтте әлденендей наразылық білдіріп, бас көтерген жұртты жамсатып салуға дайын отыр. Жұрт болғанда – тек қазақты ғана.
Ақтөбеде, немесе Атырауда бір орысты атып көрсін. Алматыда әлдебір ұйғырдың, Шымкентте қайсыбір күрдтің мұрны қанап көрсін. Егер Маңғыстауда ереуілге шыққан, тіпті шықпаған, көшеде жай ғана серуендеп жүрген бес орыс болса, біздің сүйікті өкіметіміз мылтық атпақ түгілі, таяғын көтермес еді. Егемен билік үшін ең қатерлі жау – қазақ болып тұр. Заңнан тыс, сондықтан да қорғансыз, не істесең де, қарымтасы, қайтарымы жоқ деп біледі.
Жерді сату, қазақтың бар байлығын талапайға түсіру – қаншама ауыр ахуал болса да, ел-жұртымыз – қазақ аталатын халықтың іргесі бүтін ғой дедік. Өкімет жаулық райынан қайтпаса да, халқымыз ес жияр, өсіп-өніп, көбейіп, ақыр түбінде өзінің еншілі сыбағасына қол созар дедік. Сөйтсек, туған халқынан егемен, төңірегіне түгел тәуелді өкіметіміз бұл жағын бізден бұрынырақ ойлап қойыпты. Қазақ халқы кембағал жағдай, қайыршылық тұрмыс үстінде ұрпақ өсірмеуі, өнбеуі, өз жұртында басым көпшілікке айналмауы қажет екен. Халық санағының әуелгі, ресми нәтижесін бұрмалау, яғни өз республикасының шегіндегі қазақтың жиын санын мүмкін болғанынша кемітіп көрсету – бұл саясаттың аңдаусызда сыртқа шығып қалған бір ғана белгісі екен. Енді анық қатер қаупін аңдаған соң, егемен өкіметім ашық, пәрменді әрекетке көшті. Қайткенде де Қазақстан шегіндегі қазақ көбеймеуі керек! Бұл зұлымдық пиғыл осыдан жиырма жыл бұрын көрініс берген.»
Қазақстанда қазақ ұлтының көрсеткішін көтеру үшін шет елдерден қазақтарды Атамекеніне шақырды. Дұрыс қадам, бірақ неге елге оралғандарды өзге ұлт түгіл, тіпті өз қазағы жатсынды?
«Қазақ халқы тәуелсіздік алыпты, өзінің ұлттық туын көтеріп, байырғы мемлекетін жаңғыртып, қайтадан еңселі ел болыпты деген қуанышты хабар, бүкіл әлемге таралған нақты айғақтан соң, шеттегі қазақ атаулы тарихи отанына оралуға асықты. Алғашқы қуатты толқын – ұлы көш Моңғол ұлысының тарабынан басталды. Келесі кезекте Қытай халық республикасындағы байырғы қазақтар тұрды. Бұрнағы советтік республикалар – жақын көрші Өзбекстан, оның ішінде автономиялық Қарақалпақ және Түркменстан, тіпті Ресей Федерациясындағы қандастар түгелдей дерлік елеңдеп отырды және бірталай жұрт алды-артына қарамай, ата-жұртқа көше бастады. Егемен өкіметіміз ауыр жағдайда қалған еді. Жақтырмаса да, тоқтау сала алмайды, өздерінің өкімі әлі де берік бекіп болған жоқ. Бірақ ұлы көшті тоқтатпаса да, тасырқатып, бөгеп, кесел келтіруге бет бұрды. Көшіп келген оралман жұрттың алдына жүз сан тосқауыл қойылды. Уақыт озған сайын жағдай жеңілдеу орнына қиындай берді. Өкіметіңнің өзі ұнатпай отырған панасызды кім басынбас. Сүйретпе сылтаулар, көпе-көрнеу зорлық, ар-ұят, адамдық намысты қорлайтын әрқилы әрекет үстіне қисынсыз парақорлық қосылды. Қазақстаннның азаматтығын алу – қияметтің қыл көпірінен өткенмен бірдей жағдайға жетті. Соған қарамастан, оралмандар тасқыны арта түсті. Ежелгі ата-жұртына орнығып, болашақ ұрпағын өз елінің тағдырымен қосуға ниет еткен жанкешті қазақтардың көрген қиындығы, естіген балағаты, ауыр тұрмысы жалпыға мәлім, қайсыбірін санап бітерсіз. Өкіметтің ресми, жауапкер тұлғаларының әр кездегі аңдаусыз, немесе есеппен айтылған, қазаққа ғана қарсы емес, адамгершілікке қайшы сөздері мен былғаныш істері тарих бетінде таңбаланып тұр. Осының бәріне қарамастан, ұлы көш саябыр тартса да тоқталмады. Енді, міне, 2009 жылғы санақтың жан шошырлық қорытындысы – қазақ 67 пайызға жетіпті!.. Сұмдық қой. Егемен өкіметім жандәрмен төтенше амалдар ойластыра бастады. Бірақ қазаққа қандай қысас жасаса да, айтарлықтай нәтиже бермей жатыр. Ақыры… міне, алақай, Жаңаөзен көмекке келіпті. Өкіметімнің көктен тілегені аяқ астынан шықты. Атты, азаптады, түрмеге тықты. Қорқытып, үркітіп, қазақ рухын біржола жаныштағандай сезінді. Бірақ ең басты нәтиже, Жаңаөзен қырғынының ең мәуелі жемісі – оралман мәселесі болып шықты. Кеше ғана Совет Одағының құрамында бірге жасаған, осы Маңғыстау өңірімен көршілес Түркменстаннан келген аталас қауым – басқа бір планетаның тұрғындары сияқты. Біз шырқап алға басып кеткенде, бұлар жабайылар елінде қалған, сауатсыз, санасыз, содыр. Бәріне осы оралмандар кінәлі. Тек Маңғыстау өңірі ғана емес, Қазақстанның Түстігі мен Шығысы, Орталығы мен Батысына Моңғолдан, Қытайдан, Ресей мен Өзбектен келген оралман атаулы – біздің Қазақстан мемлекеті, шындығында Егемен өкіметіміз үшін айрықша қатерлі дұшпан екен. Сөйтіп, оралман мәселесі түбегейлі шешіліп, әрқилы тарихи жағдайда шетте қалған қазақтың ата-жұрт, атаулы республикасына қайтып келуіне тоқтау салынды.
Міне, екі жыл болды. Тәрізі, мәңгілік тыйым. Егер бүгінгі туған халқынан біржола егемен өкіметім мәңгіге болмаса да, тақаудағы бес-он жыл осы орнында тұрса, іс аяғы құрдымға кетпек. Мақсат, себебі біреу-ақ – қазақ халқы Қазақстанда басым көпшілікке айналмауы керек! Осындай нақты есеп. Қазаққа қарсы, адамгершілікке шет әрекет екені көпе-көрнеу. Бірақ менің құрдасым, Ғасыр ғұламасы, әлемде теңдесі жоқ саясаткер Нұрсұлтан Назарбаев бастаған Қазақстан өкіметі айылын жимайды, ештеңеден именбейді. Ал, не істейсің? Қолыңнан келсе, қылып ал! Шулайсың, дүрлігесің, қоясың, көнесің деп отыр. Қазақтың бүгінгі, өзінің ата-жұртындағы, адамгершіліктен тыс, қорлықты, кембағал ахуалын түгендеп біту мүмкін емес, тізе берсең, сөздің ұшығына жетпейсің.
Кімнің қате істегенін тарих өзі көрсетер. Әйткенмен, барды бар, жоқты жоқ деп айту бүгінгі қоғамның парызы.
«Түйіп айтқанда, өкіметімнің бар ісі – қазақ өнбеуге тиіс, өспеуге тиіс, еңсесі жазылып, бой көтермеуге тиіс деген қатаң қағида шеңберінде. Ұлы көш тоқтады. Мүмкін, екі-үш жыл, мүмкін, бес-он жыл. Бәлкім, құрдасымыз екеуіміз бірге жететін 2050 жылға дейін және одан кейін де. Бірақ осы қапысыз есептің өзінде еріксіз қате бар. Бүгінгі қазақ халқының республика шегіндегі жиын саны – 11 миллион. Мұншама жанды түгелімен қырып тастай алмайсыз, Арктикаға, немесе Антарктикаға көшіріп жіберу қолдан келмейді. Оның үстіне бұл 11 миллион жыл сайын кемі екі жүз мыңға өсіп жатыр. Қазақтың бар қатынының жатырын буып ұстау мүмкін емес. Енді төрт-бес жылдан соң 12 миллион болады, пайыздық есебі – 70-тен асады. Әуелгі коммунизм межесі – 2030, кейінгі ұжмақ елесі – 2050… және одан арғы жылдарда тағы да еселеп көбейеді. Егер осы аралықта Жер шары қақ айрылып жарылса, онда да арман жоқ, қазіргі отаршыл орыспен, болашақ отаршыл қытаймен бірге кетеміз. Жарылмайды, кетпейміз. Кететін – бірі өкіміне сенген, бірі жазуына сенген екі кісі және сол екеуінің ана жақтағы шіріген бай, мына жақтағы құбатөбел, ашқұрсақ замандас кісілері ғана. Қазіргі жас – ел ағасы болады, қазіргі бала – ұлттың тұғыры болады. Біз әрқайсымыз өз тарабымыздан атқара алмаған, яғни қазақты тақыр-таза құртуға қауқары жетпеген және керісінше, өсіріп, еркіндікке де шығара алмаған, қарама-қайшы әрекет атаулының күні өтеді, жаңа замандағы жаңа ұрпақ шын мәнісіндегі тәуелсіздік туын көтереді! Қазақты ауыздықтап әкелген Кеден одағы да, отаршылдық заманын қайта туғызатын басқа одақтар да адыра қалмақ. Иә, енді ғана еске түсіп отыр. Мемлекеттік тіл жайында айтпаппыз. Бүгінгі күнде Қазақстан аталатын елдегі мемлекеттік тіл – орыс тілі. Жағдайы өте жақсы. Қазақ тілі, менің ана тілімнің жағдайы одан да артық. Қазақ аталатын 11 миллион халықтың анық 10–10,5 миллионы, бәлкім, одан әлдеқайда көпшілігі осы тілде сөйлейді. Он бес ғасырлық ұланғайыр әдебиет туғызған, бүгінде ұлттық мұратты айғақтайтын қуатты үлгілер жасап жатқан, жаңа дәуірде жаңа өріске шыққан ұлы тіл. Өкіметің мен парламентің қолданбаса, одан кеміп қалған жері жоқ. Қай заманда компартия құрылтайлары, басқа да қоғамдық үлкен жиындар қазақша өтіп еді. Қашан қожайын жұрт, билеуші тап сенің қазақша сөйлегеніңді ұнатып еді. Бәрі орысша болатын. Қазір де солай. Ұлттық мемлекетің жоқ, соған орай ұлттық тілің де қағажу көріп отыр. Қазіргі, қазақ атын жамылған дүбара құрылым – Қазақ елі, нағыз Қазақстан болып қайта жаңғырған кезде президентің де, парламентің де қазақша сөйлейтін болады. Сен жалынып сұрамасаң да. Өз күндері үшін. Осымен бүгінгі, тақырыбымызға тікелей қатысты, кеудеде тұнған қыжылдың бір парасы ғана сыртқа шықты деп біліңіз. Біз ашқан жаңалық емес, жалпы жұртқа белгілі, ақиқат жағдай деп мана ескерттік. Иә, тағы да. Айтып тауыса алмас сұмдық. Түңіліп, түгесіліп отырып, бастапқы сөзіміздің түйінін ұмытып барады екенбіз. Қазіргі Қазақстан өкіметі неге қазаққа қарсы деген. Айтпай-ақ түсінікті болса керек. Азды-көпті уақыт өтеді. Енді дүние кері айналған кезде осыншама жойдасыз қылмыстың сұрауы болмай ма: Жерді кім сатты? Қазына-байлықты талауға берген кім? – деген. Ұйғыр сұрамайды. Кәріс пен күрд, дұңған мен чукча, тіпті орыстың өзі сұрамайды. Бір заманда жер иесі болған, енді ес жиып, еркін елінің тізгінін алған қазақ сұрайды. Менің ата-бабамның неше мың жылдық қонысы, менің халқым иеленуге тиіс қазына-байлық дейді. Қазақ жер бетінен көшіп кетсе, осының бәрін кім жоқтамақ. Біздің бүгінгі түр-тұлғасы қазақ, бірақ бар ындыны бұзық, ниет-пиғылы кәпір қожайындарымыз оншама ақылсыз болмай шықты. Қазақ одан әрмен кетсін, тек бауырыма басқан байлығым өзімде қалсын, өткендегі қылмысты істерім ұмытылсын деген есеп. Оның үстіне Қазақстанды әлемдік отар қалпында ұстауға мүдделі алып көршілердің тілін табасың да, жайлы орныңда нық отырасың. Екі жаққа бірдей тиімді ойын. Аралықтағы құнсыз қазақ қана құрбанға шалынбақ. Ал біздің байыбымыз басқаша. Қаншама жанықсаңыз да, қалай тыпырласаңыз да, іске аспайтын далбаса қиял. Ол анық – қазақ халқы Жер-әлеммен бірге жасайды!»
Ешкімді нацист болуға үгіттемейміз! Бар болғаны өзіміздің заңды құқығымызды қорғағымыз келеді. Әділетті қоғам болса, осыншама ашынған кеуде болар ма еді? Бәрінің құқығын қорғауға тиісті жүйе, неге біреуіне келгенде тайсақтайды. Жанайқайын айтқан халыққа ұлтшылсың деп, бірақ оның қамын ойламайды. Содан келіп қазақ халқы тілі түгіл, өзін де қорғауға шамасыз шарасыз күйде қалады.
Мұхтар Мағауиннің мақаласын оқи отырып, Жаңа Қазақстанның ең бірінші шешуі керек мәселесі – әлеуметтік әділеттілік орнату екенін түсіндім.
Есенбай Ізбасаров