Қазақтан шыққан тұңғыш ғарышкер, ұшқыш, Кеңес Одағының Батыры, Қазақстан Республикасының Халық Қаһарманы Тоқтар Әубәкіров жуырда 75 жасқа толды. Ғарышкердің мерейтойына орай ҚР Парламенті Сенатының депутаты, мемлекет және қоғам қайраткері Бақытжан Жұмағұловтың мақаласын назарларыңызға ұсынамыз.
Тәуелсіздікке қол жеткізген жылы бірнешетарихи маңызы бар оқиға орын алды. Халық көптен күткен ең шуақты шақ — Байқоңыр ғарыш айлағынан қазақ ғарышкерінің тұңғыш рет аспан әлеміне сапар шегуі еді. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев: «Осы оқиға адамзаттың ғарыш кеңістігін игеруінің символы», — деп атап көрсеткен болатын. Бұл құрмет біздің мақтанышқа айналған сұңқарымыз, әлемдік деңгейдегі сынақшы-ұшқыш Тоқтар Әубәкіровке бұйырды.
Батыр тұлғалы аты аңызға айналған адам 27 шілдеде 75 жасқа толды. Бойында әлі де қуаты мен өз-өзіне деген сенімі бар. Амандық-саулық сұрасқанынан-ақ асқан мәдениеттілік байқалады. Кейбір отандастарымыз Кеңес Одағының Батыры атағы ұшқышқа жоғарыда аталған ерлігі үшін берілді деп есептейді. Ал көпшілігі жоғары награданың нақты не себепті берілгенін білмейді. Ел арасында айтылып жүрген болжамдарға құлақ асады. Өйткені ол кеңестік авиация тарихындабірінші боп жерге қонды. Содан кейін «Тбилиси» ауыр авиация кемесінің палубасынан «истребитель» (МиГ-29К) ұшты. Өкінішке орай, екі нұсқа да қате.
Себебі КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Әубәкіров Тоқтар Оңғарбайұлына Ленин орденін, «Алтын Жұлдыз» медалін және Кеңес Одағының Батыры атағын беру туралы жарлығы 1988 жылы 31 қазанда шықты. Бұл оның ғарышқа ұшқан уақытынан да, 1989 жылғы 1 қарашада Қара теңіздегі ерлігі көрініс тапқан сәттен де ертерек.
Қаһарман атағы Әубәкіровке іс жүзінде кезкелген ерліктің нәтижесінде берілген жоқ. Осы жетістік – ұшуға деген шексіз құштарлығының, әскери-әуе технологиясы дамыған шақта адам мен әскери көліктердің мүмкіндіктері мен қабілетіне көз жұма қарап, «ұшақтарды ұшып үйретуге» деген талпынысының, мақсатқа толы өмірінің жемісі.Сол уақытқа дейін Тоқтар «МиГ-23», «МиГ-25», «МиГ-27», «МиГ-29», «МиГ-31» сияқты елуге тарта ұшақты тізгіндеді және модификацияларын меңгерді. Әлемде бірінші рет екі мәрте жанармай құйдыру арқылы Солтүстік полюс аймағында тоқтаусыз ұшты. Осылайша Тоқтар Әубәкіров аспан кеңістігіндегі тамаша жетістіктерінің жәнежаңа авиациялық технологияны сынау кезінде көрсеткен батылдығының, ерлігінің арқасындаБатыр атанды.
Ғарышқа ұшқаннан кейін Орталық Жұлдызды қимай, КСРО-ның 72-ші (және соңғы) ғарышкерін «Октябрь Революциясы» орденімен марапаттады. Екінші рейске қаһарман атағын бермеу тәжірибесі басталды. Бірақ Тоқтар Әубәкіров ғарышта бір-ақ рет болды ғой… Дегенмен әділдік жеңді. Авиация генерал-майоры Тоқтар Әубәкіровтің формасында екінші «Алтын жұлдыз» жарқырады. 1995 жылы Қазақстанның егемен әрі тәуелсіз екенін көрсететін басты дәреже – Халық Қаһарманы атағы берілді.
АРМАНЫНА АДАЛ ЖҮРЕК
Ғарышкердің аспан жайлы ойлармен балалық шақтан бастап арпалысқаны айдан анық жайт. Өткен күндердің тәтті естеліктерін бірнеше рет тілге тиек етті. Соның дәлелі 2020 жылы 20 тамызда Baige News.kz ақпарат агенттігі жариялаған «Отанға деген сүйіспеншілікті арттыру– басты мақсат» атты көлемді сұхбат. Сөз арасындаұшақтардың сирек кездесетінін баса айтты. Жедел жәрдем ұшақтары ауылдарға шақырту түскен жағдайда ғана ұшып баратын. Мұны үлкен жетістік деп санайды. Содан кейін өзі өмір сүрген ауылдың бірнеше балақайы ұшқыш мейірімділігінің нәтижесінде жедел жәрдем ұшағына мініп, Жерді биіктен көру бақытына ие болды. Жеткіншектердің жүзі қуаныштан бал-бұл жайнады…
Бұл рейс жадында мәңгі сақталып қалды. Бала авиациялық модельдеуге қызығушылық танытты. Бұрын әуе кемелерінің модельдері бұзылатын. Қиял мен тапқырлықты бір арнада ұстап, техникалық шешімдерді көбірек тапты. Планерлер жоғары көтеріліп, қалықтады. Ұшқыш болуға, кеңдігі мен құпияларына тұрақты тартатын кең аспанның биік белестерін батыл бағындыруға деген ұмтылысын одан сайын күшейте түсті. Бүгіндемінезі мен өмірлік кредосының негізін қалаған адамдар сөз болғанда Тоқтар анасы мен үлкенапасы Бикенді жылылықпен еске алады. Анасы Қамия Еңсебайқызы бойына білім алуғабағытталған құштарлықты, өзіне, өзгелерге деген адалдықты ұялатты.
Еңбек сіңірген мұғалім, жоғары білімді Бикенапа табандылық пен тәуекелшілдіктіқалыптастырды. Ақыр соңында осы қасиеттерТоқтардың мінезіндегі ұмтылыс векторын қалыптастырып, өмірдің барлық қиыншылықтарынан сенімді алып шығатын басты қабілетке айналды.
Мысалы, «ұшқышқа» арман жайлы: «Арманыңа жете бер. Жолдан тайма, көзқарастарыңды өзгертпе», — деді. «Ұшқыш болу үшін өте жақсы оқу керегін» міндеттеді.
1961 жылы Қамия Еңсебайқызы ұлы Тоқтармен бірге Теміртауға көшеді. Болашақ ғарышкер құю-механикалық зауытында токарь болып жұмысшы тобына қосылады. Табиғатынан ерік-жігері мықты 17 жастағы жігіт бастаған ісіне 100% табандылықпен кірісетін ізгі қасиетінің арқасында Құрмет тақтасына ілікті. Орта білімін жұмысшы жастарға арналған мектепте аяқтады. Сонымен қатар ДОСААФ парашют секциясында оқып, спорттық разряд алды. Содан кейін Қарағанды оқу авиация орталығының пилоттық бөлімінде білімін тереңдетті. Аспан жақындады.
1965 жылдың маусымында арманы орындала бастады. Алғашқы тәуелсіз рейсті жасады. Бұл болашақтағы үлкен сапардың бастамасы ғана. Алда Армавир тұрды. Әуе қорғанысы ұшқыштарына арналған жоғары әскери авиациялық мектеп. Сол шақтарда бүкіл халыққа танымал Ұлы Отан соғысының ерлері Александр Покрышкиннің, Иван Кожедубтың, Алексей Маресьевтің батылдығына қызыға да, қызғана да қарайтын миллиондаған ұлдар көк кеңістігін аңсады. Ал Тоқтардың үлгі еткен ағалары қазақтың жүрекжұтқан ұшқыш ұлдары Талғат Бегелдинов пен оның жерлесі, жанып жатқан шабуылдаушы ұшақты жау қондырғыларына бағыттаған Нүркен Әбдіров.
Оқу орнында бәсекелестік жоғары болды. Сондықтан іріктеу де қиынға соқты. Осы тұста Тоқтар өзінің бойындағы екі қабілетті көрсете білді. Біріншісі, негізді сенімділік, екіншісі, әділеттілік. Ол бұл эпизод туралы бізбен әңгімелесу кезінде де, жоғарыда аталған сұхбатында да егжей-тегжейлі айтты.
Қысқа қайырсақ, жағдай былай болған:қабылдау кезінде негізгі емтихандарды өте жақсы тапсырады. Мектепке қабылдау туралы соңғы үкім шығарған сенім комиссиясы оң шешім қабылдайды. Тек жалпы шешімге әсер етпегенімен, шығармалар байқауынан үштік баға алып қалады. Бұл жерде бір гәп бары анық еді…
Объективті түрде бұлай болуы мүмкін емес. Тоқтар тақырыпты өте жақсы білетін (алғашқы ғарышкер Юрий Гагарин туралы) және мектеп кезінен бастап орыстың әдеби тілінде өте жақсы сөйлейтін. Содан кейін тәуекелге бел буып, қабылдау комиссиясына өзіне және эссесіне толық сенімді екенін айтты. Бақытына орай пікірін мектептің генерал-басшысы лайықты түрде қабылдады. Эссені алып келуге, оны тексерген мұғалімді шақыртуға бұйрық берді. Очеркте қателіктер кездескен жоқ, бірақ мұғалімнің орасан зор кешірілмес олқылығы көрінді. Ол дәлелсіз түрде авторды «эссені көшірді, шығармада «ұлтшылдық иісі» бар деп айыптады.
Нәтижесінде әділеттілік орнап, бәрі толық қалпына келтірілді. Айтпақшы, Тоқтар Әубәкіров1-дәрежелі әскери ұшқыш бола тұра, сынақшы-ұшқыш атануды мақсат еткен шағындағы тағы бір мәрте ұлттық негіздегі мүмкіндіктерді шектеумен бетпе-бет келді. Белгілі бір себептермен азиялықтарды бұл топқа кіргізбеді. Осындай айтылмаған тыйым бар еді. Сол шақта Дінмұхамед Қонаевқа хат жазуды жөн көрді. Жазбасы арқылы қиын жолды таңдайтынын, оған қажетті деректердііздейтінін, қауіпті жұмысты қалайтынын жеткізгісі келді.
Дінмұхамед Ахмедұлы бұл хатты қорғаныс министрі Андрей Гречкоға тапсырғаннан кейінұшқыш үшін жаңа белестер ашылды. Тағы да оқу басталды. Бұл жолы авиация индустриясы министрлігінің ұшуды сынау ұшқыштар мектебі. Оны 1976 жылы «3-сыныпты сынақшы-ұшқыш» біліктілігімен аяқтады. Осы сәттен бастап 1991 жылға дейін Тоқтар Әубәкіров А. Микоян атындағы эксперименттік конструкторлық бюроның бас ұшқышының орынбасарына дейін кәсіби шеберліктің барлық сатыларынан өткен сынақшы-ұшқыш болды. Соңғы үлгідегі ұшақтарды сынақтан өткізе отырып, өзінің білімін, техникалық деңгейін, дағдыларын жетілдіре берді. 1979 жылы машықкер ұшқыш Орджоникидзе атындағы Мәскеу авиациялық институтының кешкі бөлімінаэродинамикалық инженер мамандығы бойынша тәмамдады.
«Теңіз тақырыбын» зерттей жүріп, «Әуе кемелеріне қонуға арналған жарықтандыру жүйесі. Ұшу персоналын оқыту әдістемесі» тақырыбында кандидаттық диссертация қорғады. Ол жақын, қымбат адамы жайлы айтып отырғандай ұшақ туралы деректерге жан бітіре сөйледі. 2018 жылдың 17 шілдесінде шыққан «МиГ-29К»ұшағының қанат жаюына септік болған ұшқыш Әубәкіров: «МиГ-29К» – сәбиім секілді. Жасалуына толық қатыстым. Мен көп уақытымды осы модельдің жандануына, ЦАГИ-дегі келбетін жақсартуға арнадым. Тіпті 1996 жылы Жуковский академиясында осы ұшақ туралы докторлық диссертациямды қорғадым», — дейді ТАСС басылымының «Әскери құс» мақаласында.
Біз үшін ұшқыш мамандығы романтикалық аурамен қамтылған. Шын мәнінде, бұл романтика ғана емес, жоғары кәсіби шеберлікті, аса мұқияттылықты қажет ететін еңбек. Сонымен бірге сынақшы-ұшқыштың асыл жолы математиктердің айтуынша, өте қауіпті тәуекелмен бірге өрбиді.
Сөйтіп, 1977 жылы Тоқтар Оңғарбайұлы және өмірлік серігі Татьяна Михайловна отбасылық одақ құрды. Ұшақтарды сынақтан өткізу барысында олардың 17 танысы мерт болды. Әубәкіровтің өзі де үш рет қиын жағдайда катапульттеу туралы бұйрық алады. Бірақ мінезі мен шеберлігініңарқасында қауіптен құтылады. Сынақшы-пилоттың айтуынша, оның бұл қиындығы көп жұмыстан бас тартатын ойы мүлде болмаған. Ол тіпті ғарышкер атануға мүмкіндік сыйлайтын ұсыныстардан да бас тартып келген.
АДАМНЫҢ ӨЗІНЕ ДЕГЕН АДАЛДЫҒЫ — ТАРИХИ БАСТАМА!
Тоқтар Әубәкіровтің жеке және бұқаралық ақпарат құралдарындағы әңгімелері бойынша ол ғарышқа ұшу туралы ұсыныстан екі рет бас тартқан. Мұндай ұсыныс бірінші рет 1978 жылы КСРО Қорғаныс министрлігінен, екінші рет 1985 жылы КСРО Авиация өнеркәсібі министрі И.Силаевтан түскен. Екінші ұсыныста өте үлкен болашақ күтіп тұр еді. Ұшуға әзір тұрған «Буран» жаңа ғарыш кемесінің дайындық тобын басқарып,ғарышқа ұшуға сәл ғана қалған. Тоқтар еліктіргіш ұсыныстардан бас тартты. Өзінің парызы мен жауапкершілігін арқалаған «ұшақтарды ұшуға үйрету» міндетіне адал екенін көрсетті. Сонымен қатар 1985 жылы әйгілі ұшақ құрастырушы Артём Микоянның конструкторлық бюросында ең кең профильді екі негізгі әмбебап-сынақшылардың бірі еді. Бәрін жасауға қабілетті және шын мәнінде кез келген қиындықтағы рейсті орындауға дайын болатын. Басқалары бұл деңгейге енді ғана мойын соза бастаған. Ол мұндай сәтте өзінің бүкіл өміріндегі арманынан, жұмысынан бас тартып,КСРО әуе күштерінің ең мықты тіректерінің бірі, аты аңызға айналған конструкторлық бюроны тастап кете алмады. Жағдай 6 жылдан кейін, яғни 1991 жылы күрт өзгерді. Бұрындары дүркіреп тұрған елдің ыдырайтын уақыты жақындады. Басымдықтар түбегейлі өзгере бастады, ең алдымен, халқымыздың болашағы туралы көбірек ойлау керек болды.
Нұрсұлтан Назарбаев қазақтардың қазақ жеріндегі ғарыш айлағынан ғарышқа қазақтың ұшуын 30 жыл күткенін және Тоқтар Әубәкіровтен басқа ешкімді ұсына алмайтынын жеткізгеннен кейін ұшқыш өмірлік векторын ғарышқабағыттады. Осылайша, бұл миссияның енді қалыптасып келе жатқан егемен ел үшін маңызы мен мәнін лайықты бағалады. Ал Қазақстанның лидері Нұрсұлтан Назарбаев өз кезегінде Кеңесодағында сүріп жатқан соңғы күндердің сүрлеуіне қарамастан, осы рейсті жүзеге асыру үшін орасан зор күш жұмсады. Және бұл әрекеттер сәтті болды. Айтпақшы, ғарышқа сапар жасаған екінші қазақ — Талғат Мұсабаевтың дебюті де Елбасына оңай соқпады. Бірақ жағдай түбегейлі өзгеше еді.Нәтижесінде Талғат Амангелдіұлы кеме командирі ретінде ғарыштық хет-трик жасады.
Тоқтар Әубәкіров бірсөзділігінің, жақсы нәтижеге қол созуының, бәрін мұқият орындауға деген ұмтылысының, әр тапсырманы соңына дейін атқаратын қабілетінің тағы бір көрінісі – бүгінгі күннің тілімен айтқанда «ғарыш туристі» ретінде ұшу жайлы мүлде ойламауы. Сондықтан ұшу кезінде ғылыми бағдарламаны бірге жүзеге асыруды талап етті. Өзіңіз білетіндей, оған мұндай бағдарламаны республиканың Ғылым академиясыбес ғылыми-зерттеу институтпен бірлесе отырыпжасады. Оның үстіне бұл бағдарлама, ең алдымен,республиканың қажеттіліктеріне бағытталды.Әлбетте, ғарышкерді даярлауға кеткен төрт айдың көп бөлігі зерттеу жүргізуге арналған жаттығуларға бағышталды. Бұл қазіргі заман көзімен қарағанда рекорд жаңартқан уақыт. Бірақ тәжірибелі сынақшы-ұшқыш көп нәрсені білетін, жасай алатын.
«Союз ТМ-13» 1991 жылдың 2 қазанында Тоқтар Әубәкіровті, Александр Волковты және австриялық Франц Фибокты орбитаға алып кетті. Әубәкіровтің ғарышта болу ұзақтығы 7 күн 22 сағат 13 минутты құрады. Ұшу алдында Тоқтар Әубәкіров Қазақстан Президентіне қазақ жерінен ғарышқа ұшуға дайын екендігі жайлы есеп берген кезде, ғарышкердің «Мир» орбиталық кешенінен Н.Назарбаевпен байланысқа шыққанда ғарыш тұңғыш рет қазақтың тілін, қазақтың үнін естіді.
Ғалым ретінде мен экспедицияның ғылыми жағына ерекше тоқталғым келеді. Өйткені Тоқтар Оңғарбайұлының кейіннен Ұлттық инженерлік академияның құрметті академигі (1997), ҚР Ұлттық ғылым академиясының академигі болып сайлануы кездейсоқ емес. Құрғаған Аралдың үстінен көтеріліп, үлкен аумаққа жайылып жатқан тұзды құйындарды ғарыштан бірінші көріп, жазды. Бидайдың және басқа ауыл шаруашылығыдақылдары өнімділігінің күрт төмендеуінің себептері туралы сұраққа ішінара жауап берді. Бірқатар сауатты жүргізілген эксперименттер нәтижесінде картопқа аяз бен құрғақшылыққатөзімділікті дарытты. Және әр түрлі жұмыс режімінде жасалған өз қанының сынамаларын жүйелі түрде тоңазытқышқа орналастыру арқылы «ғарыш доноры» ретінде қызмет етті. Осы ісіменфармакология тұрғысынан көп нәрсе жасады. Жалпы, негізгі профильде емес, ғалым, әмбебап зерттеуші ретінде орбитаға жұмысқа барып келгендей әсер қалдырды.
Бұл сапардың басты жетістігі – ғарышкердің және біздің елдің нақты жаңа дәуірге – Қазақстанғарышкерлігінің дәуіріне қадам жасауы еді.
ЖЕРДЕ АТҚАРЫЛҒАН ІСТЕР
Халық сүйіктісі, ел мақтанышы ғарыштан саясатқа оралды. Тәуелсіз, жас мемлекеттің негізгі лауазымдарына үлкен, беделді тұлғалар қажет болды.
Тұңғыш Президент Батырды Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қорғаныс комитеті төрағасының бірінші орынбасары, Ұлттық аэроғарыш агенттігінің бас директоры, өзінің, қорғаныс өнеркәсібінің, ғарыш саласының кеңесшісі, ҚР Қауіпсіздік Кеңесі хатшысының орынбасары етіп тағайындады. Оның харизмасы өз қатарына қуатты тұлға жинауды армандаған партиялар мен саяси қозғалыстарды тартты. Ал депутаттық жол «жердегі» мансаптың заңды жалғасы.
Даңқ пен «көп жұлдызды мәртебе» мүлдем өзгертпеді. Қарым-қатынасты жеңіл орнатады. Ашық әрі көмекке қашанда әзір. Мен осы керемет, ерік-жігері мықты, қадірлі адаммен дос болғаным үшін мақтанамын. 1994 жылы Парламенттік сайлау науқаны кезінде Тәкенің менің сенімді адамым болуға келіскенін ризашылықпен еске аламын.
Уақытпен санаспай, үгіт-насихат жұмыстарына бар жігерін салып, белсене араласты. Таңертеңнен кешке дейін халықпен кездесулер ұйымдастырды. Кандидат үшін сенімді түрде сөйледі және ғарыш саласына еңбегі сіңген адаммен тілдескен сайлаушылардың көңіл күйі көтерілді. Содан кейін біздің үйде, кезекті күннің қорытындысын шығарғаннан соң анам Кенжетай Батырбекқызына, әйелім мен балаларыма ғарыш пен ұшу туралы оқиғаларды ықыласпен айтып беретін. Әңгімелерін әсерлі жеткізетін жан жанымызды бірден баурайды. Минуттар мен сағаттардың қалай сырғығанын байқамай қалатынбыз. Тәуекелшіл, батыл Тоқтар Әубәкіров туралы тоқтаусыз сыр шертуге болады. Оның үлкенді-кішілі істердегі сәттіліктің 99%-ы қажырлы еңбектен, ал 1%-ы ғана таланттан тұрады деп түсінетінін айту маңызды.
Армандау және ұмтылу, көздеген мақсатқа жету, өз ісіңдегі шеберліктің шыңына шығужолында табандылық таныту сияқты Тоқтар Әубәкіровтің ізгі қасиеттерін жастарымыз назарға алса, пайдаға кенелер еді. Патриотизмді, Отанға деген риясыз сүйіспеншілікті кез келген оқулықтан гөрі осындай адамдар, біздің заманымыздың нағыз батырлары жақсы үйретеді.
Кейіпкеріміз әлі күнге дейін физикалық формасын сақтайды, сауатты өмір салтын ұстанады. 58 жылдық тәжірибесі бар жүргізуші. Жол талғамайтын көлікті де, қарда жүретін машинаны да шебер басқарады. Ал кешкісін үйінде велоэргометрді айналдырады. Тау етегінде шаңғы тебу мен аң аулау – сүйікті ісі. Әрдайым қозғалыста. Егде тартса да, «жылдамдықпен» өмір сүруді жалғастыруда. Біздің ғарыштықбатырымыздың болмысы осындай.
Орыс тілінен аударған Марлен ҒИЛЫМХАН