Бақтыгерей Ахметұлы Құлманов 1860 жылы Теңіз (қазіргі Құрманғазы ауданы) ауданында туған. Ол – қазақтың тәуелсіздігі үшін күрескен ұлттық зиялы қауымның көшбасшыларының бірі. 1887 жылы Санк-Петербург университетінің шығыс тілдері факультетін қызыл дипломмен бітіріп шықты. Ал 1888 жылы филология ғылымының магистрі дәрежесін қорғады. Б.Құлмановқа берілген дипломда: «Императорлық Санкт-Петербург университетінің кеңесі Бақтыгерей Құлманов 29 жаста. Мұсылман. 1881 жылдың қыркүйек айында университет студенттерінің қатарына қосылды, Шығыс тілдері факультетінің парсы — түрік — татар санаты бойынша толық курсты, ғылымдарды тыңдады және келесі білімдерді сынақтан өткізді: араб тілі, араб әдебиетінің тарихы, парсы тілі, парсы әдебиетінің тарихы, түрік-татар тілі, түрік тайпаларына шолу, Шығыс нумизиматикасы, осман тілі, орыс әдебиеті – өте жақсы, Шығыс тарихы, Персия тарихы, Полиция құқығы, Қаржылық құқық – жақсы, Ресей тарихы және француз тілінен – жеткілікті бағаланды.
Шығыс тілдері факультетінің ұсынысы бойынша диссертация жұмысы кандидаттық ғылыми дәрежесіне лайық деп таныған және 1863 жылғы Ресей университетінің Жалпы Жарғысының 4-тармағының 42-параграфы негізінде 1888 жылы 17 қазанда Императорлық Санкт-Петербург университетінің кеңесі осы дәрежені бекітті. Б.Құлмановқа барлық құқықтар мен артықшылықтар, Ресей империясының заңдары, императорлық Санкт-Петербург университеті Кеңесі мен университеттің мөрімен бекітілген кандидат дәрежесі берілді. С-Петербург. 1889 жылы 9 наурыз».
1890-1903 жылдары Ішкі Орданың Қамыс-Самар бөлігін басқарды. Білікті басшы болып, он жылдан артық істеген қызметінде, оның елдегі қоғамдық мәселелерге түсінігін одан әрі тереңдетті. Ол халықтың әлеуметтік тұрмыс-жағдайын, арман-мұратын жақсы түсіне білген тұлға болды. Туған елі сенген абзал азамат 1906-1907 жылдары халқының сенімін арқалап Ресейдің І және ІІ Мемлекеттік Думаларына қатарынан екі рет Ішкі Орда қазақтарының атынан депутат болып сайланып, онда мұсылмандар фракциясының құрамында болған бірден-бір көрнекті қайраткер. Думаға халық өзінің мүддесін қорғай алатын сенімді азамат ретінде сайлағаны анық. І-ші Мемлекеттік Думаға Торғай облысынан А.Бірімжанов, Орал облысынан А.Қалменов, Астрахан губерниясынан Б.Құлманов және Д.Ноян-Тұндұт, Ақмола облысынан Ш.Қосшығұлов, Жетісу облысынан М.Тайынов, Семей облысынан Ә.Бөкейханов сияқты халық қалаулары депутат болып сайланды. Өкінішке орай демократиялық өзгерістерден қорыққан патша өкіметі 1906 жылдың 8 маусымында Думаны таратып жіберді. Ресейдің І-ші және ІІ-ші Мемлекеттік Думаларына депутат болған Б.Құлманов, Ә.Бөкейханов, А.Бірімжанов, А.Қалменов, М.Тайынов. Т.Нұрекенов т.б. сынды аға буын өкілдерімен бірге қазақ зиялыларының қаншама даңқты есімдерін ел жадынан өшіруге кеңестік идеологияның барынша күш салып баққаны мәлім.
1917 жылдың 3 наурызында Минскіден Ә.Бөкейханов қазақ даласына елге танымал тұлғаларға арнап жеделхат (телеграмма) жібереді. Қазақстанның түкпір-түкпіріне жіберілген жеделхат тізімінде Б.Құлмановта бар еді. Жеделхатта «Россиядағы барша халыққа ағайындық, теңдік, бостандық күні туды. Жаңа құрылған үкіметі сүйеу үшін қазаққа ұйымдасу керек. Учредительное собрание сайлауларына Қазақ болып қамдану керек»,- делінген. Алаш көсемі Б.Құлмановтың ел арасында танымал тұлға екендігін, ел мен халының мүддесі жолында адал қызмет ететін қайраткер екендігіне шүбә келтірмеген.
Б.Құлманов В.И.Ленин бастаған большевиктер партиясының қару күшімен жасалған Қазан төңкерісін қабылдамады. Алаш зиялылары бұл төңкерісті қатаң сынға алды және оның болашағына, жариялаған жалған саяси ұрандарына күдікпен қарады. Міне, сондықтан да Бақтыгерей Ахметұлы ұлтжанды қазақ зиялыларымен бірге Алашорда партиясы мен оның үкіметін құруға белсенді түрде ат салысты
1917 жылдың аламағайып тұсында, елі мен халқының тағдырына ерекше алаңдаған тұлға алаштықтардың ортасынан табыла білді. Ол Алаш Орда үкіметінің төрағалығына сайлануға дауысқа түскен үшеудің (Ә.Бөкейханов, А.Тұрлыбаев, Б.Құлманов) бірі.
1917 жылдың 21 сәуірінде Бөкей қазақтарының съезі өтті. Халықтың қолдауымен Б.Құлманов Бөкей Ордасының комиссары болып сайланды. Бұл туралы филолог-ғалым М.Тәж-Мұрат: «1917 жылдың сәуір съезінде атаман Бирюковтың қолдауымен Бақтыгерей Құлманов Астрахань өлкесі қазақтарының дербес комиссары болып сайланып, Ішкі Бөкей Орда билігін, яғни Ішкі Бөкей Ордасының Орталық атқару комитетін қолына алған болатын», — деп жазды. Патша үкіметі құлаған соң халық жер мәселесін оқыған азамат Б.Құлманов шешеді деп үмітеніп, бірауыздан қолдап, дауыс берді. Бірақ жер мәселесі Құрылтай жиналысына дейін кейінге қалдырылады.
Сол кезеңде Ішкі Орда азық-түлік пен күш-көлікке бай стратегиялық маңызы бар өлке саналды. 1917 жылы 10 қыркүйекте Ордада қазақ зиялыларының жиналысы өтіп, онда Ресей мәселесі бойынша У.Танашев, Бөкейдегі саяси жағдай жөнінде Б.Ниязов, ал жер мәселесі жөнінде Б.Құлманов баяндама жасады.
П.Варламов, Ғ.Сәлімов, Ғ.Сарбаев естеліктерінде «Уақытша үкіметтің комиссары, Алашорда үкіметінің мүшесі Бақтыгерей Құлманов, Алашорда үкіметінің революцияға қарсы мүшесі Уәлитхан Танашев Бөкей Ордасын басқаруды қолдарына алып, өздері сияқты бай-феодалдарды, монархистер мен ұлтшыл интеллигенцияны жинап, топ құрып, Кеңес үкіметін мойындап отырған бұқараға қарсы қатал тәртіп енгізген ірі бай-феодалдардың үкіметін құрды», — деп сипаттайды. Ал шындығында Уақытша кеңестің құрамына енген Б.Құлманов, Б.Ниязов, М.Шомбалов, Н.Залиев т.б. секілді зиялылар өкілдері елге танымал, жоғары білімді, халық арасында беделді азаматтар еді. Олар уақыт оздырмай қысаңшылық заманда халықты қиындықтардан сақтап тура жолға бастау мақсатында қызмет атқарғаны сөзсіз.
Большевик П.Варламов өз естелігінде «Алашордалықтар, эсерлер, меньшевиктер және контрреволюционер-кадеттермен ашық түрде одақ құрды. Б.Құлманов пен У.Танашев Орынбор, Омбы, Астрахан мен Донға барып «Оңтүстік-Шығыс Одаққа» Бөкей Ордасының қосылуы туралы келісімге және көрші аудандардағы орыс шаруаларымен күресу үшін қазақ милициясын құру жөнінде келіссөздер жүргізді», — деп жазды. Дегенмен, сындарлы ауыр сағаттарда қызмет еткен Б.Құлмановтың еңбегін қанша терістеп, халқына қанша жамандауға тырысса да Алаш зиялысының нақты қызметін баяндайтын бірнеше ғылыми мақалалар мен еңбектер жарық көрді.
Қазан төңкерісінен кейін Ордада жағдай қарама – қайшылықта дамыды. Б.Құлманов тобы Астрахан, Орынборға, Донға іс сапарлады. Мақсат қоршаған ақ казак, орыс мұжықтарының талауынан қорғану еді. Сондықтан да Донда атаман А.М.Калединнің құрып жатқан жаңа мемлекеттік құрылымына қосылу болатын-ды. Дондағы атаманмен келісімге келгеннен кейін Орда да «халық милициясы» деген атпен қарулы бөлімшілер жасақтауға кірісті. Хан Ставкасы атқару комитеті Б.Құлманов Орданы Донға қосады деген үгіт-насихат жұмыстарын жүргізіп, Астрахан жұмысшы, шаруа кеңесіне хабар салдырды. Өкінішке орай Астраханнан арнайы шақырылған большевиктік топ жиналыс ашып, төңкеріс комитетін құрып, Орынборға Жалпықазақ съезіне кеткен Б.Құлмановты ұстап, Ордаға кері жіберуге жеделхат жолдады. Халық сайлап қойған заңды үкімет бір түнде күшпен құлатылды.
Б.А.Құлманов 1917 жылы 5-13 желтоқсанда Орынбор қаласында өткен ІІ-ші Жалпықазақ съезіне арнайы шақырумен қатынасады. Съезд барысында дауыс беру нәтижесінде Ә.Бөкейханов – 40, Б.Құлманов – 19, А.Тұрлыбаев – 20 дауыс алды. Сөйтіп, «Алашорданың» төрағалығына Ә.Бөкейханов сайланды. Ал Бақтыгерей Ахметұлы съезд төрағалығына сайланып, оны жүргізу құқығына ие болады. Съезд Алашорда өкіметінің билік жүргізуші органы – Халық Кеңесінің Төрағалығына сайлануға қатынасқан Әлихан Бөкейханов және Айдархан Тұрлыбаевпен бірге демократиялық, баламалы негізде дауысқа түсті. Сайлау нәтижесінде төрағалыққа өтпегенмен де ол жаңа құрылған Алашорда үкіметінің құрамына мүше болып енді. Ол Сырдария облысының Түркістан қаласында болған алашшылар бастаған облыстық қазақ съезіне Алашорданың бас үкіметінінің атынан Бақтыгерей Құлманов қатынасты.
Б.А.Құлманов Кеңес өкіметіне қызмет етпеген, ауыр науқасқа шалдығып 1919 жылы дүние салды. Дегенмен, сындарлы ауыр сағаттарда қызмет еткен Б.Құлмановтың еңбегін қанша терістеп, халқына қанша жамандауға тырысса да Алаш зиялысының нақты қызметін баяндайтын бірнеше ғылыми мақалалар мен еңбектер жарық көрді.Алаш зиялысы Б.Құлмановтың өмірі мен қызметін, саяси-құқықтық көзқарасын жан-жақты, кең көлемде зерттеп, туған халқына таныту үлкен ұлағатты іс демекпіз.
Бүгінгі күндері Алаштың арда ұлы – Б.Құлмановтың атында Атырау қаласында көше атауы және Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті алдындағы «Тұлғалар аллеясында» бюстісі орнатылған.
Алаш зиялысы Б.Құлмановтың өмірі мен қызметін, саяси-құқықтық көзқарасын жан-жақты, кең көлемде зерттеп, туған халқына таныту үлкен ұлағатты іс демекпіз.
Аққали АХМЕТ
Х.Досмұхамедоа атындағы Атырау университетінің профессоры, тарих ғылымдарының докторы