Абайдың Шығысы теңіздей терең, даладай кең әлем. Ол тереңірек әрі жан-жақты қамтылуы үшін ұлы ұстаздың тәлім-тәрбие, ғылым, дін, иман, пенделіктің кәмәлаты және Хақ жолы жайлы көзқарастарын бөлек-бөлек қарастырғанды жөн санадық. Даналық деген – тұрақты, заман түрленеді, қоғам төңкеріліп құбылады, бірақ ол өзгермейді.
Абайдың даналық көзқарастарын сарапқа салуды тәлім-тәрбиеден бастағанды жөн санадық. Өйткені, Абай сөзі – тәрбие көзі. «Ұстаздық еткен жалықпас, Үйретуге балаға» деп өзі айтқандай, асыл мұраны тәрбиелік ұлағаттар мен адамгершілік өсиеттер көктей өтеді. Ең бастысы – олардың өзектілігі арта түспесе, еш кеміген жоқ.
БІРІНШІ ДӘРІС: ТӘЛІМ-ТӘРБИЕГЕ ДЕГЕН КӨЗҚАРАСЫ
Бала тәрбиесі – маңызды мәселе. Сондықтан оған ерекше көңіл бөлмейтін халық болмайды. Қазақ халқының құндылықтары ішінде де бала тәрбиесі айшықты орын алады. «Тәрбие тал бесіктен» дейтіні әуелгі тәрбиеге ата-ана жауапты. Балаға ненің жақсы, ненің жаман екенін айыруды ғасырлар бойы ұят болады, обал болады, сауап болады деп үйреткен. Ес-ақылы кіргенде «Ешкімге пайдаң тимесе де, зияның тимесін, ол да өзіңдей адам», «Мал, мәнсап байлық емес, шын байлық – қанағат, рақым» деп тәрбиелеген. «Кекшіл болмай, көпшіл бол» деп мейірімділікке, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсетуге баулыған.
Тәрбиенің маңыздылығын әл-Фараби бабамыз: «Тәрбиесіз алған білім – адамзаттың қас жауы» деуімен ұқтырса, алаш арысы Міржақып Дулатов былай деп жазады: «Оқудағы мақсат – жалғыз құрғақ білім үйрету емес, біліммен бірге жақсы тәрбиені қоса беру». Ыбырай Алтынсариннің айтқаны: «Бір Аллаға сыйынып, Кел, балалар, оқылық!». Олай болса, жақсы тәрбиенің негізі неде және оны қалай беру керек? Тәрбие мен білімнің үйлесімді болуы шарты қайсы? деген сауалдар туындайды. Оның жауабын Абай тәлімдерінен табамыз.
АЛЛАНЫ ТАНУ МЕН ДҮНИЕНІ ТАНУДЫҢ БАЙЛАНЫСЫ
Абайдың білуінше, адамгершілік тәрбие негізі – Алланы және өзін тануға тірелмек. Имандылық тәрбие деген осы. Баланың рухани жағынан дамуы, Құдай бар қылып жаратқан адами қасиеттерін жетілдіруі алдымен жақсы ата-анаға, онан соң, жақсы құрбыға (бүгінгі лексикада әлеуметтік орта), онан соң, жақсы ұстазға байланысты дейді Абай. Қай тараптан демеңіз, әйтеуір, рухани ілімді бала «үйренсе, білсе ғана үміт қылмаққа болады. Болмаса жоқ, ең болмаса шала» дейді. Егерде бала өзін тану мен Алла хикметін сезуден мақұрым қалатын болса, онда не болмақ? Бұл жағдайда «ешбір бәһра болмайды», ерте ме, кеш пе, «ол қиянатшылыққа салынады», сондықтан «ең болмаса шала білсін, үйренсін» деп ой қорытады данышпан. Міне, Абайдың осы айтқан ұлағаты ұлттық педагогика іргетасына қалануға сұранып тұрған сияқты.
Балаға Алла тағаланы танытудың амалы қайсы? Ол оны ой ойлауға үйретуге саяды. Алланы түгел білмекке мүмкін емес. Бірақ адам баласына Оны сыртқы дүние арқылы танып-білуге мүмкіндік берілген. «Ақыл көзімен қара, – дейді Абай, – күн қыздырып, теңізден бұлт шығарады екен, ол бұлттардан жаңбыр жауып, жер жүзіне неше түрлі дәндерді өсіріп, жемістерді өндіріп, …бұлақтар ағызып, өзен болып, өзендер ағып дария болып, хайуандарға, құсқа, малға сусын, балықтарға орын болып жатыр екен».
Қазақ халқы да Құдай тағаланы осы тәсілменен танытқан. Оған «Құдай ғана мінсіз», «Құдайсыз қурай да сынбайды», «Құдайдан қорықпағаннан – қорық», «Құдай деген құр қалмайды» дейтін нақылдары дәлел. Адам мен Алланың қарым-қатынасын айтқан «Құдайға сенген құстай ұшады, адамға сенген мұрттай ұшады», «Иттің егесі болса, бөрінің Тәңірісі болады», «Ниет адамнан, несібе Алладан», сұмпайы, ашкөз, залымды көрсе «Құдайдан безген» дейтіні өз алдына бір төбе.
Сөйтіп, Алланы тану мен дүниені тану тығыз байланысты. Дүниенің күллі құбылыстары, сондай-ақ, оларды зерттеп-зерделейтін барлық сыртқы ғылымдар Жаратқан Иені танытудың құралы болып табылады.
«Табиғат – Құдайдың екінші кітабы», «Дүние өзі – үлкен кітапхана» деген түсінікті белгілі ақын Маралтай Райымбекұлы былай деп жеткізеді:
Түрлі-түрлі ой түсіріп санаға,
Тау да кітап, тас та кітап данаға.
Күн де кітап, гүл де кітап білгенге,
Кемеңгерге айналдырар бір демде.
Су да кітап, нұр да кітап көргенге,
(Көре алмаған кеудесі көр шерменде).
Кітабын да қоса берген Жаратқан,
Он сегіз мың бұл ғаламды бергенде.
Абай Құдайды танымағанды «жарым адам» дейді. Оның кеудесі соқыр, сол себептен «аты адам болуы» қиынға соғады. «Бес дұшпанды білмес» сорлы надан, «Көрсеқызар жалмауыз», «Қулықты көргіш, Сұмдықты білгіш», оған қоса, «малға дос», яғни дүниеқоңыз, сараң да – жарым адамнан шығады. 1897 жылғы «Көк тұман – алдыңдағы келер заман» өлеңінде Абай иманды болудың маңызын былайша ұқтырған:
Адам ғапыл дүниені дер менікі,
Менікі деп жүргеннің бәрі Онікі.
Тән қалып, мал да қалып, жан кеткенде,
Сонда ойла, болады не сенікі?
Иә, адам фәнидің қонағы ғана – бұл дүниеге жалаңаш келді, солай кетеді. Өлім бар, ахирет бар. Ажалдан құтылу жоқ. Сондықтан Абай көп өлеңдерінде жұрттың көңіл көзін ашып, ғапыл қалма, өлеріңді біліп өмір сүру деп үндейді.
Шырақтар, ынталарың «менікінде»,
Тән құмарын іздейсің күні-түнде.
Әділеттік, арлылық, махаббатпен –
Үй жолдасың қабірден әрі өткенде, — деп ағалық өсиет-кеңесін айтады. Жүрегіңе құлақ сал, тәнді жанға билет дегенді тәрбие өзегі етеді.
ЖҮРЕКТІҢ КӨЗІ АШЫЛСА…
Есті немесе жақсы адам деп тәрбиелі адамды айтады. Тәрбинің кілті – дүниеге бас көзімен емес, ақыл көзімен қарауды үйрену. Жоғарыда айтылғандай, Алла тағаланы ақыл көзімен де, сыртқы дүние арқылы да тануға болады. Ал, адамның өзін-өзі тануы тек ішкі әлемі, жан сарайы арқылы ғана іске асады. Адамның өзін тануға керегі – өзін «мен – жанмын» деп білуі. Жетінші қара сөзінде Абай баланың «білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен» деп әрнеге ұмтылуы – жан құмары демей ме. Міне, кімде кім осы айтылған жан құмарымен өмір сүрсе, сол өзін таныған адам болып табылады.
Өзіңді тануға бір дегеннен жету жоқ. «Алла бар, жан – мен өзім» деген мидағы ақпараттың жүрекке жетуі ұзақ жол. Ғұламалар: «Ең үлкен қашықтық ми мен жүректің арасы» деп осыны, хақиқатты бойға сіңіруді айтқан. «Сен асықты екен деп, Алла әмірін өзгертпес» дегендей, бұл – Алланың әмірі.
Жасың ұлғайған сайын ақыл-ес жинап, біртіндеп толысып, жүрегіңе құлақ асуды үйрене аласың! Өзіңді тану шарты осы.
Өзін таныған жанға сыртқы құлшылық екінші мәртабада қалады. Оның бар құлшылығы ішкі әлеміне, ниетіне ауысады. Басқаша айтқанда, кітабы мен ұстазын, мешіті мен қағбасын өз ішінен табады. Өйткені, іштегі кірін қашырып, жүрегі тазарған жан әлемнің керемет үйлесімін көріп ғажаптанады, оның бір бөлшегі екеніне кәміл сенеді. Өзі қылдай қиянат жасамаған адам Тәңірі нұрын алады, сәт сайын қуанышқа бөленеді. Алған нұрын өзгелерге төгуге ниеттенеді. Сөйтіп, мінезі өзгереді.
Абай: «Мен егер закон қуаты қолымда бар кісі болсам, адамның мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім» дегенді осы хәлге айтқан. Керісінше, ой ойлауға олақ, өзімшіл, өзгенің мінін көріп, өзіне шаң жуытпайтын кісі ешқашанда өзгермек емес. Мінезі «ана сүтімен келіп, сүйекпен кетеді». 1891 жылғы «Көзінен басқа ойы жоқ» өлеңінде Абай ойсыз, жел өкпелікті былайша сынға алады:
Наданның көңілін басып тұр,
Қараңғылық пердесі.
Ақылдан бойы қашық тұр,
Ойында бір-ақ шаруасы.
Қазіргі адам суреті де осы – таңның атысы күннің батысына дейін «ойында бір-ақ шаруасы» болып өмірі зыр жүгірумен өтеді. Бұлай бақытты болу жоқ. Шын бақтың кілті мынау:
Жүректің көзі ашылса,
Хақтықтың түсер сәулесі.
Іштегі кірді қашырса,
Адамның хикмет кеудесі.
Бұл Абайдың өзін тануға үндегені. Кім кімде «жүректе айна болса» сол адам сөзді ұғып алады дейді. Халқын сүйген ойшыл терең ой, терең ғылым іздеуге талмай, шаршамай шақырған. Мысалға 1898 жылғы өлеңінде айтқаны:
Жүректе қайрат болмаса,
Ұйықтаған ойды кім түртпек?
Ақылға сәуле қонбаса,
Қайуанша жүріп күнелтпек.
«Өзін танымақтыққа» қатысты ұлағаттары қара сөздерінде де елеулі орын алады. Абайдың «Адам бол!» идеясына қатысты ой-танымдары кешенді түрде жинақталса, ұлттық тәрбиенің біртұтас жүйесін құруға болар еді.
Амал қанша, мұндай жүйе жасалмаған. Мектептерде тек білім беру ғана көзделген. Сөйтіп, білім мен тәрбиенің, екінші түрде айтқанда, жаратылысты тану мен Алланы тану арасында болуы керек байланыс үзілген. Суық, яғни рационалды ақылмен жазылған кез келген оқулық – батыстық үлгі. Ол ақпарат қана, «бойға жұқпай сырғанайтыны» сол. Тамырсыз ағаш, іргесіз үй бола ма? Тәрбиесіз білім беру жайлы да осыны айтамыз.
«Прогрессшіл» (имансыз деген мәнде) әлем жарқылына алданып, әрнеге еліктеп, Абайдың «Адамды сүй, Алланың хикметін сез» деген өсиетін біржола ұмыттық. Осыдан бір ғасыр бұрынғы «Адам немене?» өлеңінде Шәкәрім:
Көрінер ғылымды елдің сырты таза,
Тексеріп терең ойға салмағанда.
Ақымақ пен айуанның исі аңқиды,
Істерін әбден сынап талдағанда –
деген болатын. Тәлім-тәрбие жағынан Батыс бізге қазір де үлгі бола алмайды. Сондықтан көзсіз ергенді азайтып, біліммен қоса Абай, Шәкәрім қалыптаған «Ар ілімін» оқытуға көңіл бөлетін уақыт жетті. Қос ұстаздың өсиет, тәлімдері ұлттық педагогика негізіне қалануы қажеттілік деген ойдамын.
ДҮНИЕГЕ АБАЙДЫҢ КӨЗІМЕН ҚАРАУ НЕЛІКТЕН МАҢЫЗДЫ?
Отандық педагогика Шығысты емес, Батысты үлгі тұтуда. Мысалға ата-ананың баланы мектепке: «Оқуыңды жақсы оқысаң, келешекте ақшаны да табасың, шен-шекпен де аласың» деп беретіні өтірік емес. Бірақ ешбір заттық мақсат алысқа апармасы анық. Абай: «Мал таппақ, мақтан таппақ, ғиззат-құрмет таппақ секілді нәрселердің махаббатымен ғылым-білімнің хақиқаты табылмайды» деп ескерткен болатын.
Батыс әлемді шапшаң өзгертіп жатыр, ғылыми-техникалық прогресс арқылы, бұл – медалдің бір жағы, екінші жағы – климатты құртып, экологиялық апатты төндіріп қойды. Оған әлдінің әлсізге озбырлығы мен бітпейтін соғыс лаңын қосыңыз. «Закон – тайга, аю – қожайын» дейтін істері мен мінездері жан шошытады, Шәкәрім сөзінше, «ақымақ пен айуанның исі аңқиды».
Атеистік тәрбиенің еліміздегі көріністеріне келейік. Тәлім-тәрбиелік жүйеміз оңалды ма? Аллаға мың алғыс, тәуелсіздік ғажап мүмкіндікті сыйлады. Кәне, сонан пайда алып, исі қазақ «Шіркін, ел болсақ!» деген ғасырлар бойғы асқақ арманды іске асырдық па? Олай болмады. Неге? Өйткені, отарлық сана мен атеистік тәрбие оған жібермеді. Оңай жолмен байып алу деген жаман пиғыл жеңді. Нарықты өмірді пайдамен өлшеу, ар-ұятты ақшаға айырбастау деп ұқтық. Онан не ұттық? Ештеңе де, бағы қайтқан сорлы елдің бірі болдық. Апырай, егерде ә бастан өмірлік бағдарды хакімнен алсақ, өстіп, дүние ойран болар ма еді? Әрине, жоқ. Қалтасы қалың, көңілде сенімі жоқ, мал мен мәнсапқа мас қу, пысықай орта, тойымсыз олигархтар тобы Абай, Шәкәрімді керек қылмады. «Адам бол!», «Ар сақта!» дегенге селт етпеді. Ақырында кімдер ақымақ болды? Кімдер ұтылды? Оның жауабы айтпасақ та белгілі. Әттеген-ай, абайшыл, ұлтшыл азаматтар билікте болғанда, өздеріне бақыт сыйлап, халыққа да құт әкелер еді. Осы айтылғандар дүниеге Абайдың көзімен қарауды үйрену қазаққа не үшін маңызды екенін түсінуге жеткілікті сияқты.
Қорыта айтқанда, Абайда адамның адам болуына керектің барлығы бар. Асыл мұрасы – қоғамдық сананы сауықтырудың құралы. Ол – қатігездік, көрсеқызарлық, мақтаншақтыққа қарсы антивирус. Бір айдай айқын нәрсе, имандылық тәрбие күшейген жағдайда ғана елді жегі құрттай жеген жеміттіктің саудасы бітеді. Әр азаматы өз қызметін адал атқарса, елдің көсегесі көгереді. Міне, Абай ілім-танымын оқу-ағарту ісінде пәрменді насихаттау осы үшін де маңызды. Құлқын құлдарын азайтып, ұлтын сүйетіндер қарасын молайту жолы осы.
Келесі дәрісте Абайдың ғылымға деген көзқарасын, ой-толғамдарын талдап, тарқататын боламыз.
Екінші дәріс: ДҮНИЕГЕ ДЕГЕН КӨЗҚАРАСЫ
Дүние деген – жаратылыс, тіршілік және әлем деген мейлінше кең мағынаны білдіретін сөз. Дүние біртұтас, бірақ оның көрінген һәм көрінбеген сыры бар. Атеистер қауымы, негізінен Батыс әлемі, материалдық дүниені хақиқат деп қабылдаса, Шығыс жұрты, керісінше, оны жалған санайды. Оның себебі, біріншісі ақылменен, екіншісі жүрекпенен өмір сүреді. Мысалға қазақ халқының «дүние – жалған» ұғымы – имандылық қағида, Құдайға деген сенімнің бір көрінісі есепті. Өмір де дүние сияқты күрделі ұғым. Абайда өмірге қоса, ғұмыр деген түсінік те бар. Төменде Абайдың дүниеге деген көзқарасын талдай отырып, өмір мен ғұмырдың айырмасы неде екендігін де екшеп, ажыратып көрмекпіз.
Өмір, дүние жалған ба, әлде ақиқат па?
Абай: «Енді жер ортасы жасқа жеттік: қажыдық, жалықтық; қылып жүрген ісіміздің баянсызын, байлаусызын көрдік, бәрі қоршылық екенін білдік» (1-сөз) дейді. Сондай-ақ: «Өмірдің баянсызын, дүниенің әрбір қызығының, ақырының шолақтығын көрген-білгендер тіршіліктен де жалықса болады» (20-сөз) деп ой бөліседі.
«Мыңмен жалғыз алысқан» ақын 1892 жылғы «Не іздейсің, көңілім, не іздейсің?» өлеңінде:
Өмір, дүние дегенің –
Ағып жатқан су екен.
Жақсы-жаман көргенің,
Ойлай берсең, у екен, –
десе, 1900 жылғы «Көлеңке басын ұзартып» өлеңінде: «Өткен өмір – қу соқпақ» деген байлам жасайды. Тізе берсек, ойшылдың өмір, дүниеге қатысты пайымдары көп, оларды өмір тәжірибесінен алып айтқаны тағы анық.
Сонымен, Абай неліктен дүниені жалған, ал өткен өмірді – қу соқпақ деген? Бас көзіне көрінген дүниенің бәрі – материалдық әлем. Оның сипаты – өткіншілік, өзгермелілік (сондықтан мұсылмандық сопылық ағым өкілдері дүниені «жалған» деп біледі). Мына дүние тұрақсыз, құбылға толы болғандықтан адам да бір қалыпта тұра алмайды. Жалғыз рухани әлем – хақиқат. Неге? Өйткені, ол мәңгі және тұрақты.
Осы тұста: «Алла тағала дүниені не үшін жасаған, пенде оны қалай қабылдауы керек?» деген сұрақ туады.
Абайдың тәлімінше, оның шешімі рухани әлемде. Бұл дүниеге байлаулы тек тән ғана. Ал адам жаны – мәңгілік. Ол – бақидан келген және соған қайтады. Демек, өмір баянды болудың кепілі – жан қалауымен ғұмыр кешу. Нәпсісін тыйып, бойын тоқтатқан есті кісіге өмір, дүние жалған емес. Неге? Мұны Абай: «Ол орынды іске қызығып, құмарланып іздейді екен-дағы, күннің күнінде айтса құлақ, ойланса көңіл сүйсінгендей болады екен. Оған бұл өткен өмірдің өкініші де жоқ болады екен» деп ұқтырады.
Сөйтіп, өткен өмірге өкінбеудің амалы – оны қиянатсыз, тек жүрек қалауымен өткеру. Құран арқылы Алла тағаланың пендесіне түскен әмірі осы. Абай: «Жүрегіңді таза сақта, Құдай тағала жүрегіңе әрдайым қарайды» дейді.
Алла тағала нені де болса мінсіз қылып, ғадаләтпен жаратқан. Өмір, дүниені баянсыз, қиянатшыл қылатын адамзаттың өзі. Оның себебі, адам өзін өлетін тәнге балайды, жан мәңгілікті екеніне сенбейді. Қайдан келдік, қайда барамыз? «Оны көбі білмейді» (Абай).
Адамзат – бүгін адам, ертең топырақ,
Бүгінгі өмір жарқылдап алдар бірақ.
Ертең өзің қайдасың, білемісің,
Өлмек үшін туғансың, ойла, шырақ (1899).
Жан – Алланың зәредей бөлшегі, оның қасиеті – білмекке құмарлық. Демек, телміріп терең ойдың соңына ерген кісі өзінің кім екенін, қайдан келгенін, өлген соң не болатынын біле алмақ. Міне, «ойла, шырақ» деп Абай өмір мақсатын ізде, біл деп отыр.
1896 жылғы «Сағаттың шықылдағы емес ермек» өлеңінде ақын түкке тұрғысыз ұсақ қулық, өнбес іске уақыт кетірме, ақылмен ойлап, көңіл сүйсінерлік істі тап дей келе, былайша қорытады:
Сүйенген, сенген дәурен жалған болса,
Жалғаны жоқ бір Тәңірім, кеңшілік қыл!
Жалған ұғымы дүниеден суын, сопы бол деген сөз емес. Оған бір кірпіш боп қалан, өмір зая өтіп, өкініште қалма! Ойшыл, міне, осыған шақырған. Абайдың суфизмге қатысы күрделі. Мәселен, белгілі ғалым Мекемтас Мырзахметов былай дейді: «Абай хақ нұрына ғашық болып бұл дүние керегінен қол үзгендерді бенделіктің кәмәлаттығы жолымен кетушілер, яғни ғұмырсыз жолға түсушілер деп біледі» («Абай» журналы, №1, 1996).
Негізі, дүниені тәркі еткендер ғана емес, малдан басқа мұңы жоқ құлқын құлдары да – ғұмырсыз жолға түсушілер. Ал Хақ жолына түсушілер үшін өмір – Тәңірінің сыйы. Қаласа, әр адам кәмәлатқа жете алады. Ерік сол үшін берілген. Иманы кәміл адам баршаға махаббат қылады, сөйтіп, жаны жұбаныш, көңілі тыныштық табады.
Хақ жолы – рухани кемелдіктің жолы деген Абайдың «Тасдиқ» трактатында ойып орын алған іргелі доктрина. «Бұл жол жарым-жартыларына ғана айтылған болса, алалаған раст бола ма, һәм ғадаләт бола ма?» дей келе, хакім Абай былайша түйін түйеді: «Олай болғанда, ол жұртта ғұмыр жоқ болса керек. Ғұмыр өзі – хақиқат. Қай жерде ғұмыр жоқ болса, онда кәмәлат жоқ».
Күрделі тезисті қарапайым тілменен тарқатып көрейін. Абай әділетті ғадаләт, ақылды ғақил, әрекетті харекет, ақиқатты хақиқат деген, илаһи мағына берген. Неге? Себебі, өмір сүру мен ғұмыр кешу бір емес, шын мәнінде, деңгейлері екі түрлі. Өмір жер бетіндегі тіршілік. Барлық жан иелері сияқты адамзат та өмір сүреді. Бірақ адам өмірінің ерекшелігі – рухани көкжиекте менмұндалаған биік тауды көре алмақ. Сол тау – ғұмыр, әр адам оған жетуге тырысуы керек. Абай: «Қай жерде ғұмыр жоқ болса, онда кәмәлат жоқ» дейді. Өйткені, ғұмыр – болмыс, яғни дүние мен ахирет тұтастығы деген мағынаны білдіреді.
Ғұмыр тірегі – руханият, оның шыңы тек толық адамдар еншісі. Өзге жұртқа шыңды көріп, соған апарар жолға түсу маңызды. Ол жол – баршаға ортақ әділетті Хақ жолы (әулиелік – бек шетін, бек нәзік, сол себептен «жарым-жартыларына ғана айтылған жол»). Құдаймен байланыс жолында пенденің мінезі, ойлау жүйесі өзгеруі, жан дүниесі жетілуі, бәрі-бәрі шешімін табады. Бұл ретте академик Ғарифолла Есім: «Бар мәселенің кілті – ғұмыр» (Хакім Абай. А., 1994, 179-бет) дейді. Осы айтылған барша жұртқа ортақ жол барын дәлелдеу – Абай жаңалығы!
Қорыта айтқанда, хакімнің «Ғұмыр өзі – хақиқат» дегені – даналық идея. Ол бойынша пендеге дүниеден суыну емес, өмірге белсене араласу маңызды. Әділетті Хақ жолы – жеке адам, бүкіл қоғам ғұмырлы болуының кепілі. Ғұмыр бар жерде кәмәлат, бүгінгі лексикамен айтқанда, баянды, бақытты болу бар. Бұл дәлел өтінбейтін ақиқат. Абайдың дүниеге көзқарасы жайлы сөзіміз «Махаббатсыз дүние – бос» деген тақырыппен жалғасын табады.
Махаббатсыз дүние – бос
«Махаббатпен жаратқан адамзатты». Абай осымен бұл сезімді ең жоғары деңгейге көтерген. Оның илаһи құдіретін жете білгеніне ғажаптанасың. Мысалға «Адамшылықтың алды – махаббат, ғадаләт сезім. …Бұл махаббат, ғадаләт сезім кімде көбірек болса, ол кісі – ғалым, сол – ғақил» дейді. Бірақ, көңілді алаң еткен нәрсе – «Кейде есер көңіл құрғырың» өлеңіндегі «Махаббатсыз дүние – бос» деген жол «Махаббатсыз дүние – дос» болып өзгеріп кетті. Айталық, Абайдың 1995 жылғы екі томдық толық жинағында осылай басылды. Өлеңнің өзегі, идеясы өзгеріп, діншілдік сипат алды. Сондықтан дұрысын анықтау қажеттілікке айналып отыр.
Бірден айтайық, кілтипан «дүние» сөзіне тіреледі. Ол екі түрлі мағынаны білдіреді: бірі – мал-мүлік, екіншісі – жоғарыда қарастырылған бүкіл әлем, тіршілік. Абайдың бірінші мағынада екі рет қана, ал екінші мағынада елуден астам рет қолданғанын айта отырайық.
«Бос» емес, «дос» дегенге келісуге болар еді. Егерде аталған өлеңінде Абай дүние деп мал-мүлікті айтқан жағдайда, бірақ бұл шындыққа жанаспайды.
Сөз болып отырған өлең 1890 жылы жазылған. Осы жылға дейінгі поэзиясында Абай «дүние» дегені – барша көрінетін ғалам. Мысалға «Туғанда дүние есігін ашады өлең» («Біреудің кісісі өлсе, қаралы – ол»), «Ғылымды іздеп, Дүниені көздеп» («Сегіз аяқ»), «Ғылымның біліп пайдасын, Дүниенің көркін болжамай?» («Жастықтың оты, қайдасың?») деп жалғаса береді. «Кейде есер көңіл құрғырың» өлеңінде кенеттен мал-мүлік деген мәнде қолданды деу қисынға келмейді. Бұл-бір.
Екінші уәжіміз, «Махаббатсыз (Құдайға) дүние – дос» деген таза сопылық таным. 1881-1890 жылдары Абайдың құбыласы – мәдени-ағартушылық. Бұл – талассыз ақиқат! Әзірге сопылық танымды іздестіру бос әурешілік. 1894-1895 жылдардан беріде десеңіз, әңгіме басқа. Осы кездерден Тәңіріні іздеу, оған жақындау ниеті маңдай алдыға шықты. Шығармашылығы соның куәсі.
Сонымен, әуелден «бос» делініп келсе, енді нәғып «досқа» ауыстық? Біріншіден, әсіре діншілдік ықпал етті, яғни бұл Абайды тариқатшыл дін ұстазы қылуға талпыныс. Екіншіден, Абайдың ойшылдық эволюциясы ескерілмеді, оны зерттеп-зерделеу әлі күнге күн тәртібінде тұрған өткір мәселе.
Өлеңнің мәтінін толық келтіре кетейік.
Кейде есер көңіл құрғырың,
Махаббат іздеп талпынар.
Ішем деп бейнет сусынын,
Асау жүрек алқынар.
Тартқан бейнет, өткен жас,
Жүректің отын сөндірмес.
Махаббат – өмір көркі, рас,
Өлген соң, ол да үндемес.
Махаббатсыз – дүние бос,
Қайуанға оны қосыңдар.
Қызықтан өзге қалсаң бос,
Қатының, балаң, досың бар.
Жүрегі жұмсақ білген құл,
Шын дос таппай тыншымас.
Пайда, мақтан бәрі – тұл,
Доссыз ауыз тұшымас.
Көріп отырмыз, өлең – ұлы ақын көңіл-күйінің бір қас-қағым сәті. «Кейде есер көңіл құрғырың» деп бастап, мұны Абайдың өзі де аңдатқан. Туынды мазмұнында пәлсапалық терең ой жоқ. Жыр өзегі – кім кімге де аяулы сүйіспеншілік сезім һәм достық қарым-қатынас. Махаббат оты аз ба, көп пе, әр жүректе бар. «Ішем деп бейнет сусынын, Асау жүрек алқынар», «Жүрегі жұмсақ білген құл», «Доссыз ауыз тұщымас» дегенде осы астар бар. Егер ол от сөнсе, өмір көркін жоғалтпақ, ондай пенде, сөз жоқ, қайуанша жүріп күнелтпек. Бір сөзбен айтқанда, өлеңнің Құдайға ғашықтықтыққа, дін я тарихатқа да ешқандай қатысы жоқ.
Сонымен, туындыны жарқыратып тұрған нәрсе – «Махаббатсыз дүние – бос» афоризмі. Оны «дос» деп «түзету» суфистік сарынға күштеп бұру. Бұл – қателік. Себебі, 1890 жылғы Абай мен «Күні-түні ойымда бір-ақ Тәңірі, Өзіне құмар қылған Оның әмірі» (1895) дейтін кейінгі Абай деңгейі екі бөлек. Әсілі, «Махаббатсыз дүние – бос» деген ұғымды барлық данышпандар бір ауыздан бекітеді. Мысалға неміс ғұламасы Гете: «…Что нам мир без любви!» десе, орыс ойшылы Толстой: «Без любви жить легче, но без нее нет смысла» деп мәлімдейді.
Қайталап айтайық, Хақ жолы – жүректегі жылылық, махаббат, мейірім, достық сезімнің «бұлақша ағып ғаламға таралуы». Шүбәсіз, тап осы жолдағы жұрт дүние жарысында ойқастап озатын болады. Дүние – жалғанды ғұмыр – хақиқат қылу идеясы осы арада демекпін. Мінеки, ғаламдық ақыл-ойдың шамшырағы Абайдың өмір, дүниеге деген көзқарасына жасалған талдауымды осы пайыммен сабақтағым келеді.
Асан ОМАРОВ,
абайтанушы, ғалым,
Семей қаласы